Encycliek paus Franciscus

Samenvatting van de sociale encycliek ‘Fratelli Tutti’ van paus Franciscus

Geschreven voor alle mensen van goede wil, ongeacht hun religieuze overtuigingen

Franciscus van Assissi dacht zonder grenzen. Hij was een broer voor zon, zee en wind en nog meer voor (arme) mensen. Zijn bezoek aan sultan Malik-el-Kamil tijdens de kruistochten laat zien hoe open zijn hart stond voor anderen. Hij verkondigde geen leer maar verspreidde Gods liefde. Voor paus Franciscus zijn menselijke broederschap en sociale vriendschap een belangrijk punt. Vandaar de ontmoeting met de Orthodoxe Patriarch Bartholomeus en in Abu Dhabi met groot imam Ahmad Al-Tayyeb van al-Azhar. Deze uitnodiging tot dialoog is geschreven vanuit christelijke overtuigingen. Covid 19 openbaart hoe verbonden en tegelijk gefragmenteerd we zijn. Erken de waardigheid van iedere menselijke persoon. Het is belangrijk samen te blijven dromen als mensheid, medereizigers, kinderen van dezelfde aarde.

1. Donkere wolken boven een gesloten wereld

• Helaas wordt de droom van universele broederschap tegengewerkt en verbrijzeld; tientallen jaren werd internationale integratie gezocht, maar huidige regressie (oude spanningen, agressief nationalisme) laat zien dat liefde, rechtvaardigheid en solidariteit niet alleen een prestatie maar ook een opdracht zijn. 
• De globalisering van economie en cultuur dient het ‘recht’ van de sterksten. Door het vervagen van historisch besef, het verhaal van vorige generaties, lopen mensen, elkaar nadoend, het gevaar te worden ingepalmd door consumisme, leeg individualisme en apathie. Deze afhankelijkheid is een nieuwe vorm van culturele, intellectuele, economische en politieke kolonisering. 
• Er is geen totaalplaatje. Veel nieuws is uit op het zaaien van wanhoop en ontmoediging. Achterdocht, spot en kritiek vieren hoogtij. In politieke debatten lijkt het confronterend onderuithalen van tegenstaanders vaak belangrijker dan lange termijn planning voor het algemeen belang. Hoe kunnen we streven naar eenheid en wereldvrede als we zo schrijnend uiteen groeien? Door zelfzuchtige oppervlakkigheid en kortzichtigheid ‘vergeten’ we dat we als mensheid hetzelfde huis bewonen. Uitgeputte bronnen zijn de basis voor oorlog. 
• We produceren veel afval. Vaak worden zelfs ongeborenen en ouderen behandeld als wegwerpartikelen. Zelfs corona mag geen reden zijn ouderen eenzaam te laten sterven. Het isoleren van ouderen is mensonwaardig. Jongeren hebben ouderen met hun wijsheid zo nodig! 
• Onderbetaling, werkloosheid en racisme zijn ook uitingen van de wegwerpmaatschappij. Helaas betekent de groei in rijkdom ook een groei in armoede. Hoewel gelijkwaardigheid van mensen wordt beleden, is de praktijk een van ongelijkwaardigheid. Vrouwen lopen maatschappelijk nog steeds achter en velen ondergaan geweld. 
• Zolang mensen als voorwerpen worden behandeld, bestaat slavernij. Nog steeds bestaat gedwongen abortus en worden mensen ontvoerd voor de verwijdering en verkoop van hun organen. 
• Wie de macht heeft, bepaalt wat waar is; wat ongerieflijk wordt is niet meer waar. Ieder conflict, helemaal als het oorlog wordt, ontkent het ideaal van globale broederschap. 
• Nog steeds wordt het vreemde als barbaars gezien, bouwen we schutsmuren en worden er daardoor slaven van. Maffia nemen het op voor de miskenden.
• Terwijl wetenschap en techniek zich verfijnen, is er tegelijk sprake van moreel verval, wapenwedloop en oplopende spanningen. Nog steeds verhongeren kinderen. Onverschilligheid, desillusie en machtswaanzin zijn sterker dan het besef dat we allemaal in hetzelfde bootje zitten. 
• Hoe zullen we verdergaan na Covid 19 dat ons dwingt tot reflectie over hoe we omgaan met de aarde en hoe we allemaal met elkaar verbonden zijn? Gaan we verder als wij mensheid’ of met ieder voor zich consumisme dat nog erger is dan een pandemie? 
• Sommige migranten vluchten uit misère; anderen vluchten naar een betere toekomst. Hoewel veel migranten een aanwinst zijn, zijn veel gastculturen xenofoob; wie die angst overwint, zal medemensen ontmoeten. 
• Ondanks nieuwe muren bestaat nog amper privacy. Media kan verslavend werken; fysiek sociaal zijn wordt niet ontwikkeld of afgeleerd. Digitale verbondenheid bouwt nog geen gemeenschap; er wordt ook digitaal gepest en bedrogen. Er wordt van alles uitgeflapt en er is fake news. Pas op voor religieus fanatisme, ook voor katholieke.
• Voor wijsheid is contact met de werkelijkheid nodig, maar de media kunnen alles wat niet waar is als werkelijk presenteren. Voor echt contact is wederkerige openheid nodig, maar wat is écht luisteren moeilijk. Franciscus luisterde naar Gods stem in de armen en in de natuur. Kom los van de internetwaan van de dag en kies een levenshouding van stilte, luisteren en ontmoeting. 
• Arme landen moeten opkijken tegen rijke; het imiteren van de cultuur van machthebbers wordt belangrijker dan creatief zijn uit eigen culturele bronnen en resulteert in zelfverachting. De armen zijn altijd de verliezers. Zich verloren voelen is de ergste vorm van zelfvervreemding. Zo bouw je samen geen land op.  
• God werkt door al het goede dat gebeurt en dat mensen samenbrengt. Vernieuw je hoop en wonderen zullen geschieden. 

2. Een vreemdeling op de weg

De sociale encycliek is gebouwd op de parabel van de Barmhartige Samaritaan. Deze keek in zijn naastenliefde niet naar afkomst of religieuze verschillen, maar gaf zijn tijd. In de maatschappij gaat het daarentegen vaak om het recht van de sterksten. Wat leven mensen vaak aan elkaar voorbij. Verlangt niet onze gewonde wereld naar genezing? Alleen in liefde bereiken we onze vervulling. Voor iedereen aan de kant kun je een naaste zijn. Jezus gelooft in het beste in ons. Egoïsme is de grootste rover. Religie (priester, leviet) mag niet wereldvreemd een andere kant opkijken. Het samengespannen kwaad roept machteloosheid en onverschilligheid op. Soms liggen we zelf in de sloot. 

Wees nog vandaag een barhartige Samaritaan. Begin specifiek. Reken niet op erkenning. De vraag is niet wie mijn naaste is, maar voor wie ik er een kan zijn. Kijk niet naar verschillen maar vanuit medemenselijkheid. In iedere vreemdeling kijkt Jezus ons aan. Overkom dus vreemdelingenangst. 

3. Naar een open wereld

We zijn sociale wezens, gemeenschapsmensen. Goede relaties zijn wederkerig en opbouwend. Vaak zijn geïsoleerde gemeenschappen, inclusief monniken, gastvrij. Laat liefde de basis blijven: wat is het beste voor de ander? We rijpen meer door interactie dan door isolement. Pas op voor stigmatisering en racisme. Discrimineer ouderen niet. Sociale vriendschap is een goede universele houding. Diversiteit hoort bij het sociale leven. Wie ligt tegenwoordig in de sloot? Geloof niet in slogans, maar in medemensen. Geen mens zonder recht op waardigheid. De vrije markt schept onrechtvaardige verschillen tussen mensen. Mensen worden in arme of rijke omstandigheden geboren. Ondanks ‘economische vrijheid’ kunnen velen geen kant op. 

Welwillendheid is een gave van de heilige Geest. Gezinnen en scholen zijn mooie oefenplaatsen voor solidariteit als dienstbaarheid, als leven vanuit het perspectief van de ander. Niet alleen de aarde verbindt ons, maar ook onze medemenselijkheid. Is de een rijk omdat de ander arm is? Is de aarde niet van alle mensen? Hoe absoluut is privébezit? Waarom bestaan arme en rijke landen? Nodig is een globale ethische solidariteit en samenwerking. 

4. Een hart dat naar de hele wereld openstaat

Hoewel immigratie niet nodig moest zijn, verdienen migranten verwelkoming, bescherming, voortgang en integratie. Neem burgerschap als uitgangspunt en spreek niet langer van minderheden. Planning is belangrijk op korte en lange termijn. In het interculturele valt veel moois te leren. Geduld is een belangrijke deugd. Mensengeschiedenis is migratiegeschiedenis. Denk globaal maar ook lokaal en koester je wortels. Wees internationaal gul. Vermijd extreem nationalisme. Scheer niet alle culturen over een kam (toren van Babel), maar voorkom ook lokaal narcisme. Alleen een open hart en geest zijn ontvankelijk voor diversiteit. Bewijs je eigenheid niet door folkloristisch isolement maar door gezonde integratie. Diversiteit bestaat niet ondanks de gemeenschap, maar gemeenschap bestaat dankzij de diversiteit. 

5. Een betere soort politiek

Politiek moet het gemeengoed dienen, maar vaak is er weinig oog voor de zwakkeren. Populisme is gevaarlijk; wie spreekt namens het volk, moet dit volk specificeren. Een volk is nooit af. Werkgelegenheid voor allen is een must. Abstracte naastenliefde bestaat niet. Persoonlijke ontmoetingen zijn nodig. Veel kwaad komt door begeerte en dat is altijd al zo geweest. Onderwijs en opvoeding zijn belangrijk, een geïntegreerde kijk op het leven, geestelijke groei. Neoliberalisme is eenzijdig; diversiteit en creativiteit van onderaf zijn wereldwijd nodig door en vanuit het perspectief van de armen. Na de economische crisis van 2007-2008 werden de oude draden van individualisme en eigenbelang gewoon weer opgepakt. Door de kracht van transnationale economische sectoren verslapt de natiestaat. Hoe kunnen de VN meer bovennationaal worden vanuit het perspectief van gerechtigheid? Liever multilaterale samenwerking en subsidiariteit dan bilaterale samenwerking tussen natiestaten. Politiek moet boven economie en techniek staan en zich er niet aan onderwerpen. 

Als mensen broeders en zusters zijn, moet sociale liefde de ziel van de samenleving zijn. Liefde wil altijd een betere wereld. Alleen door liefde is een betere wereld mogelijk. Verbind liefde met waarheid. Preferentiële liefde begint met de armen. Politiek moet net zo specifiek zijn als de gevolgen van sociale uitsluiting. Ondanks honger wordt voedsel verspild. Politieke liefde is openheid voor allen. Religieuze leiders moeten oproepen tot een cultuur van verdraagzaamheid en vredelievende samenwerking. Tederheid is nodig. Voor politici moet een betere wereld voor allen belangrijker zijn dan het ijdele imago.

6. Dialoog en vriendschap in de samenleving

Dialoog zoekt het gezamenlijke vanuit een wederzijdse, waarderende houding. Er zijn veel subcultuurtjes. De media verwarren meningen vaak met feiten. Egoïstische belangen manipuleren dialoog. Dialoog gaat veel dieper dan onderhandelingen. Denk ook vanuit het perspectief van de ander. Interdisciplinaire communicatie is een must. Internet kan een goed communicatiemiddel zijn. Niet relativisme maar objectieve waarheid is een goede basis voor dialoog: neem de heiligheid, de onschendbare waardigheid van iedere mens als fundering en principe. Zonder dit fundament worden wetten niet op waarheid, maar op eigenbelang gebouwd. Agnosten kunnen verder met de waarheid van de menselijke waardigheid; gelovigen zien het als geschapen door God.

Het leven is ontmoetingskunst. Veel kunnen we van elkaar leren. Voor ontmoetingscultuur zijn processen van ontmoeting nodig, waarin verschillen worden aanvaard. Een sociaal-cultureel verdrag is nodig waarin iedereen wordt gehoord en gezien, niet slechts de machtigen. Luister goed naar inheemse volkeren die voortgang zien als humanistisch en relationeel. Alleen vanuit een liefdevolle houding kan een ander worden erkend.

Vriendelijkheid bevrijdt ons van wreedheid en is een vrucht van de heilige Geest. Wat maken vriendelijke mensen de wereld anders. 

7. Paden voor hernieuwde ontmoeting

Op veel plekken is de behoefte wonden te helen en vooruit te denken. Erken de verschillen en de conflicten, maar zoek geen wraak, maar verzoening en vergeving. Geen uniformiteit. In een goed gezin voelen mensen zich thuis bij elkaar. Moest niet ook onze samenleving zo zijn? Onderhandelingen zijn belangrijk waarin iedereen een stem heeft. Zie vooral de armen en de meest kwetsbaren als gelijkwaardige gesprekspartners. Vrede blijft altijd een opdracht, juist wanneer het moeilijk is.   

Vergeving en verzoening zijn belangrijke religieuze waarden. Jezus promootte geen geweld of onverdraagzaamheid, maar vergeving. Dit was ook de ethiek van de eerste christelijke gemeenschappen. Soms is het onvermijdelijk dat trouw aan christelijke principes conflicten veroorzaakt. Blijf dan eerlijk en vastberaden. Geen naastenliefde zonder eerlijkheid. Onrecht valt nooit goed te praten. Stimuleer kwaadheid niet, want wraak en geweld verblinden. Overwin door het goede. Voed de goedheid in je hart. Benoem wat besproken moet worden. Zoek steeds de eenheid in het conflict. 

Vergeving kan nooit worden geëist; het moet van binnenuit komen. Vergeven betekent niet het vergeten van bijvoorbeeld de Shoah, de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, slavernij en zoveel vormen van onrecht. Vergeving is iets edels dat ook God kenmerkt. Vergeving doorbreekt wraak en geweld. Maar strafbaarheid blijft! Gedenk de slachtoffers van beide zijden.  

Oorlog ontkent alle rechten en een dramatische aanval op het milieu. Helaas neemt de spanning op aarde toe. Voorkom oorlog tussen volkeren en naties! Denk en handel vanuit het Charter van de VN. Elke oorlog wordt ‘gerechtvaardigd’ – maar niets is beter dan voorkómen. Nooit meer oorlog! Elke lokale oorlog heeft universele gevolgen. Elke oorlog verwondt de aarde. Zorg eens fysiek voor een oorlogsslachtoffer… Luister naar de verhalen van de slachtoffers. Wat voor toekomst heeft een op angst gestoelde stabiliteit? Het geld dat de wapenindustrie opslokt kan beter worden gebruikt om honger te bestrijden. 

Uiteraard mag de overheid straffen opleggen, maar hechtenis zonder rechtszaak en nog meer de doodstraf zijn moreel onverdedigbaar. Het is onvoorstelbaar dat dit nog bestaat! Hiertegen moesten alle mensen (inclusief christenen) zich bundelen. Ook een moordenaar behoudt zijn persoonlijke waardigheid. Ons leven is van God.  

8. Religies ten dienste van broederlijkheid in deze wereld

Respect voor de menselijke waardigheid en voor God verbindt alle gelovigen. Wie God als Vader ziet, krijgt elke mens als broer of zus. De transcendente waarheid verbreedt de blik en biedt perspectief. Geloof in God ondergraaft afgoden en maakt van mensen reisgenoten. Schaf de eeuwenoude godsdiensten niet af; er is meer dan het publieke debat en experts met eigenbelang. Door haar inzet voormenselijkheid en broederschap heeft de kerk een publieke functie.  De kerk wil dienstbaar zijn als Maria die een moeder was. 

Interreligieuze dialoog is alleen mogelijk vanuit het besef van eigenheid. Elke religie drinkt uit eigen bronnen; voor christenen is dat het Evangelie van Jezus Christus. Katholiek betekent wereldwijd present. Christenen geloven in godsdienstvrijheid. Jezus wenste de eenheid van al zijn volgelingen. 

Religies moeten ook naar elkaar toe vredelievend zijn. God houdt van mensen ondanks hun religie of overtuiging. Het leven is heilig en God is liefde. Eredienst eert het leven. Precies dit doet terrorisme niet. Laat iedere mens een vredeskunstenaar zijn. Fijn is de samenwerking tussen Franciscus en Ahmand Al-tayyeb. Velen inspireren tot universele broederschap – ook Martin Luther King, Desmond Tutu, Mahatma Gandhi en vele anderen. Verder zijn er katholieke grootheden als Francisus van Assissi en Charles de Foucauld. De encycliek eindigt met een gebed tot de Schepper en een oecumenisch gebed. 

De samenvatting is gebaseerd op de Engelstalige tekst van www.vatican.va  en gemaakt door Dorus Wubbels.